Mijn geboorteplaats Valkenswaard dankt zijn naam aan een roemrucht verleden. Valkenswaard groeide vanaf de 16e eeuw uit tot het belangrijkste centrum van het trainen van en handel in valken. Valkenswaardse valkeniers waren werkzaam aan alle Europese vorstenhoven, waar het jagen met valken een favoriet tijdverdrijf was. Verschillende van mijn voorvaders waren valkenier. 

Het verstrijken van mijn kindertijd maakte geluid: het was het kenmerkende diepe getik van de klok, die nog altijd bij mijn ouders staat. Het is het getik van een Friese staartklok dat versterkt wordt door de houten klankkast waarin de klepel heen en weer slingert. Het slaan van de uren van die klok klinkt als een voorbij denderende trein. De klok werd vervaardigd in 1883 bij gelegenheid van het huwelijk van mijn overgrootouders Andreas Fasol en Johanna Loos.

De maker van de klok was niet zomaar iemand. Het was Karel Mollen, die meer nog dan als horlogemaker de geschiedenis is ingegaan als de allerlaatste Valkenswaardse valkenier.

Valkenswaardse valkeniers

De heidevelden van de Kempen waren uitermate geschikt voor de valkenvangst, waardoor er valkenierscentra ontstonden in bijvoorbeeld Arendonk en Turnhout. De valkerij in Nederland ontwikkelde zich in Brabant, gelegen in de trekroute van de slechtvalk, in de 16e eeuw.

Valkenswaard groeide uit tot het belangrijkste centrum. Valkeniers uit Valkenswaard, die aan het Deense hof werkzaam waren, bewerkstelligen daar dat talrijke Valkenswaardse valkeniers valken mogen vangen in IJsland. Daardoor krijgen de Valkenswaardse valkeniers een centrale rol in de levering van valken en kunnen Valkenswaardse valkeniers overal in Europa hun diensten gaan aanbieden.

In de 17e, 18e en 19e eeuw waren Valkenswaardse valkeniers werkzaam aan bijna alle Europese vorstenhoven, waar de valkenjacht een geliefd tijdverdrijf was. De armoede die in de Meierij in de 17e en 18e eeuw bestond, kon dank zij de valkerij goeddeels aan Valkenswaard voorbijgaan.

Met de Franse Revolutie en de moderniseringen van de 19e eeuw kwam ook het einde van de valkerij. Vanaf 1839 is er een opleving, als Valkenswaardse valkeniers aan Het Loo werkzaam zijn. De laatste Valkenswaardse valkenier, Karel Mollen, overlijdt in 1935.

Ik ga in dit artikel op zoek naar valkeniers onder mijn voorvaderen. De eerste die ik tegen kom is mijn bet-bet-betovergrootvader Bartholomeus Beckers.

Bartholomeus Beckers in Versailles

Toen de grootvader van Andreas Fasol, Reynier, zich in Valkenswaard vestigde, trouwde hij met een dochter van een van de laatste en meest succesvolle valkeniers uit het Ancien Régime die Valkenswaard gekend heeft, Bartholomeus Beckers.

IV  Andreas Fasol (1852-1934)
    x          Johanna Loos (1853-1931)

V   Bartholomeus Fasol (1821-1874)      
    x          Johanna Catharina Snoeks (1813-1907)

VI  Reynier Fasol (1783-1860)   
    x          Elisabeth Beckers (1780-1856)

VII Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
    x          Helena Daems (1747-1809)

Mijn voorvader Reynier Fasol verhuisde rond 1800-1817 van het Belgische Bree naar Valkenswaard. Hij was leidekker van beroep en werd mogelijk aangetrokken door de deplorabele staat waarin veel gebouwen zich bevonden na de Franse tijd. De meeste kerken in Noord-Brabant waren er slecht aan toe nadat ze vanaf 1798 geleidelijk weer aan de katholieken werden teruggegeven. Ook het Valkenswaardse kerkgebouw heeft vanaf 1800 meermalen herstellingen nodig om bruikbaar te blijven.

Misschien heeft zijn vak ervoor gezorgd dat Reynier Fasol zijn vrouw Elisabeth Beckers leerde kennen, met wie hij in 1817 trouwt. Elisabeth behoorde tot een van de aanzienlijkste families van Valkenswaard. Haar vader Bartholomeus Beckers was in 1778 valkenier aan het hof te Versailles, leider van de veldvluchten van de Franse koning. Haar grootvader van moederszijde was Hendrik Daems, valkenier van de Markgraaf van Ansbach.

Ten eerste is er het feit dat het huis van Bartholomeus Beckers in de 18e eeuw een leien dak had. Haar ouderlijk huis stond in de Rechtestraat (tegenwoordig Bakkerstraat 96 op het voormalige Hofnar-terrein).

Ten tweede is via mondelinge overlevering nog bekend dat leidekkers, althans in Valkenswaard, zich niet beperkten tot het leidekken. Ze maakten en verkochten ook schoolleien en griffels en het toeval wil dat in de genoemde periode tegenover het huis van geliefde Elisabeth een school stond (nu nog schoolakker genoemd).

Bartholomeus Beckers werkte zich op tot leider van de veldvluchten van de Franse koning. Hij werd in 1773 en 1778 vermeld als valkenier aan het hof te Versailles. Volgens wettelijk voorschrift dient in Frankrijk een valkenier in dienst van de koning tot de adelstand te behoren, ongeacht of hij Fransman of in het buitenland geboren was. Daarom bepaalt Lodewijk XIV in 1697 bij decreet dat wie in dienst treedt van de koning voor de duur van zijn ambt tot de adelstand is verheven. Valkeniers ontvangen de titel van jonkheer en de rang van schildknaap. Ze hebben een eigen wapenschild en mogen bij hun staatslivrei een wapen dragen.

Bartholomeus krijgt als titel ‘Officier de la grande Fauconnerie‘.

Op 1 november 1787 wordt Bartholomeus gepensioneerd. Hij ontvangt, met Frans Daems, het maximale pensioen van 300 Livres.

Na de oorlogsperikelen en onophoudelijke bezetting van Bataafse en Franse legereenheden, maakt Valkenswaard een van de armste en moeilijkste perioden van de 19e eeuw door. Door het vrij plotseling wegvallen van de winstgevende valkerij hebben de meeste valkeniersfamilies andere bronnen van inkomsten moeten zoeken; de boekhouding van de plaatselijke armenzorg demonstreert treffend dat slechts enkelen in het dorp daarin slaagden.

In 1800 is Bartholomeus vermeld als landbouwer, wonend in de Reghtestraat (Bakkerstraat). Hij overlijdt in Valkenswaard op 13 augustus 1828, 82 jaar oud.

Er is een notariële akte van 27 augustus 1827 waarin staat: “De heer Hendrikus Beckers, koopman te Leuven, verkoopt aan Elisabeth Beckers, geassisteerd met Reynier van Sol leydekker een gedeelte in huis (Bakkerstraat) en enige parcelen land en groeze, zijnde een huis 16R-55E, den groenakker, den hoogakker en het Geluk.” [N8345-108]. Het gaat hier over de verkoop van een deel van de reeds verdeelde eigendommen van haar vader, valkenier Bartholomeus Beckers.

De genealogie van Bartholomeus Beckers is gecompliceerd. Wanneer zijn schoonzoon Rijnier Fasol op 14 augustus 1828 aangifte doet van zijn overlijden, laat hij optekenen dat de ouders van Bartholomeus zijn: Johannis Bekkers en Elizabeth Wijmans en dat de overledene 83 jaar oud is. Elizabet Henricus Wijmans vinden we de begraafregister terug op 9 februari 1780. Uit het patroniem leidt ik af dat haar van Henricus moet hebben geheten, maar een doopakte is onvindbaar in de DTB van Valkenswaard, hoewel de familie W(e)ijmans een bekend valkeniersgeslacht was. De in de overlijdensakte van Bartholomeus genoemde leeftijd van 83 jaar komt overeen met een geboorte in 1745. Inderdaad vinden we een doopakte van Bartholomeus Bekkers op 26 oktober 1745, als zoon van Johannes Bekkers, maar de moeder staat vermeld als Elisabeth Bekkers. Is dit dezelfde Bartholomeus? Uit alle bronnen blijkt dat er op dit moment maar één Bartholomeus Bekkers heeft geleefd: ‘Bartholomeus Johannisz. Bekkers, valkmeester bij den Kooningh van Vrankrijk‘, zoals het in zijn huwelijkakte staat vermeld.

Dit laat ons met twee vragen zitten: op de eerste plaats, de naam van zijn moeder. Elisabeth Wijmans of Elisabeth Hendrikus Bekkers? Ik houd het erop dat er op zeker moment een naamswisseling moet hebben plaatsgevonden, en dat Elisabeth Hendrikus Bekkers later bekend is komen te staan onder de naam Wijmans, wat de reden daar ook van moge zijn. Zij was dan de dochter van Hendrick Beckers, valkenier in Wenen.

Het tweede probleem is de identiteit van de vander van Bartholomeus Bekkers, die blijkens de voorhanden archiefgegevens Johannes Bekkers heette.  Er leven in Valkenswaard op dat moment twee personen met de naam Johannes Bekkers. De eerste Johannes is gehuwd met Anna Wouter Heesterbeek. Volgens Van Oorschot (pag. 170) is dit de Johannes Bekkers die vallkenier is in heidelberg, bij de keurvorst van de Palts. Zij krijgen tussen 1719-1742 13 kinderen. De tweede Johannes Bekkers de vader van Bartholomeus Bekkers, getrouwd van Elisabeth Hendrikus Bekkers/Wijmans. Dit paar krijgt tussen 1729-1748 10 kinderen.

Van één Johannes is er een doopinschrijving: 4 november 1699, kind van Wilhelmus Bekkers en Maria Janssen Nagelmakers. En van één Johannes is er een begraafinschrijving, op 18 juni 1764. Uit de vernoemingen van de eerstgeboren zonen en dochters uit beide gezinnen kun je afleiden dat van beide Johannesen Bekkers de vader Wilhelmus end e moeder Maria heette. Dat leidt tot de wankele conclusie dat dit gezin twee broers kende met de naam Johannes Bekkers.

Johannes Beckers in Heidelberg

De volgende valkenier in onze lijst is Bartholomeus’ vader Johannes Beckers.

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-a Johannes Beckers (*1699)       
       x          Elisabeth Hendricus Beckers (1709-1773)

Johannes Beckers was eveneens valkenier. In 1734 wordt hij vermeld als valkenier van de keurvorst van de Palts in Heidelberg. In 1737 is hij meestervalkenier te Heidelberg voor de jacht op kraaien. Hij werkt daar samen met zijn Valkenswaardse collega-valkeniers Francis Daems en Johan van Ham.

In 1735 dient Jan Willem Beckers een klacht in tegen Govert van der Linden, die een mooi inkijkje biedt in de Valkenswaardse valkenindustrie. Van der Linden, schepen in Valkenswaard, is leider van de compagnie die in Noorwegen valken vangt en levert aan Valkenswaardse valkeniers. Beckers klaagt, gesteund door de mede-valkeniers Jacobus Hertroys (valkenier van de vorst van Ettingen), Hendrik en Peter Frans Danckers (valkeniers van de keurvorst van Keulen), Francis Daems (Heidelberg), Willem Cornoudus (valkenier van de hertog van Lotharingen), Peter Meulkens en Francis Smulders (valkenier van de markgraaf van Ansbach), dat Van der Linden drie zieke valken heeft geleverd, die hij naar valkeniersgebruik binnen veertien dagen retourneerde. Van der Linden weigert vervolgens om de valken te laten inspecteren en één ervan heeft hij alweer doorverkocht aan de keizerlijke valkenier Jacobus Verhoeven. Deze omstandigheden zijn verdacht genoeg om Beckers zijn gelijk te laten halen in het proces.

Hendrick Daems in Ansbach

We keren terug naar Bartholomeus Beckers’ vrouw Elisabeth Daems. Haar vader was Hendrick Daems, eveneens valkenier.

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-b Hendrick Daems (overleden 1767)       
       x          Digna Bierens (*ca 1700)

Hendrick was valkenier van de markgraaf van Ansbach, evenals zijn vader. Zijn carrière is goed gedocumenteerd: in 1737 was hij valkeniersknecht. Hij heeft daar de roepnaam ‘Hess’, mogelijk een verbastering van het Brabantse ‘Hais’. In 1741 is hij samen met Peter Verbrugge burgemeester in Valkenswaard. Tot 1742 blijft hij valkeniersknecht. Daarna beklimt hij de carrièreladder van de valkenier: lijfvalkenier, meesterknecht, milaanmeester en reigermeester, de hoogste rang. In 1756 wordt hij gepensioneerd.

In het valkeniersvak gaat enorm veel geld om. Hendrick heeft bij de eerdergenoemde valkenhandelaar Govert van der Linden in 1745 een schuld van 2525 gulden voor de levering van een onbekend aantal valken, waarover 3% rente wordt berekend.

Na zijn dood in 1767 hebben zijn kinderen zijn broer Jacobus Adam Daems als voogd.

Hendrick was gehuwd met Digna Bierens uit Aalst. De naam van haar vader is niet bekend, maar zij stamt waarschijnlijk zelf ook uit een valkeniersfamilie, verwant aan de Eindhovense valkenier en lakenhandelaar Jan Bierens, die in 1568 uit die stad als ketter verbannen wordt. Op 28 januari 1733 koopt Digna Bierens bij afwezigheid van haar man voor 2685 gulden de Leyenhuysinge van de erfgenamen Huybert Laurens Bijnen, het eerdergenoemde huis met leien dak waarin Bartholomeus Beckers woonde.

Wilhelmus Beckers

De vader van de eerdergenoemde Johannes Beckers is Wilhelmus Beckers.

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-a Johannes Beckers (*1699)       
       x          Elisabeth Hendricus Beckers (1709-1773)

IX-a   Wilhelmus Beckers (1674-1733)
       x          Maria Janssen Nagelmakers (*1676)

Wilhelmus Janssen Beckers wordt in 1699 vermeld als valkenier. Hij woont in 1692 in de Kromstraat in Valkenswaard. Hij was getrouwd met Maria Janssen Nagelmakers en overlijdt op 18 november 1733.

Henrick Beckers in Wenen

De schoonvader van Johannes Beckers was Henrick Beckers.

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-a Johannes Beckers (*1699)       
       x          Elisabeth Hendricus Beckers (1709-1773)

IX-b   Henrick Beckers (1677-1758)
       x          Maria Adriaen Verhoeven (*1679)

Henrick Beckers, zoon van herbergier Dirck Janssen Beckers, trouwde in 1702 met Maria Adriaen Verhoeven. In Valkenswaard woonde hij in Het Hoekske.

Hij was in 1717 meestervalkenier (reviermeester) in Wenen aan het keizerlijke hof van Karel VI en keizerin Maria Theresia. Hij werkt daar samen met Bartel Hertroys. Henrick is mogelijk naar Wenen gereisd in het voetspoor van de Valkenswaardse valkeniers Jan Geven en Jacobus Verhoeven. Al in 1738 onder Karel VI werkt hij in de afdeling die op waterwild jaagt.

Aan het Weense hof onder keizerin Maria Theresia beleeft de valkerij de hoogste bloei. De Habsburgers hadden hun politieke rivaliteit met de Bourbons in Versailles gekend en hun status meten de beide hoven niet in het minst af met de valkerij.

Maria Theresia organiseert de jachtafdelingen aan haar hof op uniforme wijze. Alle vier de vluchten, reiger-, milaan-, kraaien- en revierjacht, komen onder een oppervalkenier te staan die wordt bijgestaan door een secretaris. De oppervalkenier ontvangt 1500 gulden per jaar. Elke afdeling telt zeven personen: een meestervalkenier, vier knechten en drie jongens. De meestervalkenier ontvangt 240 gulden per jaar. Daarbij opgeteld een toelage voor handschoenen en loeren brengt het jaarsalaris voor de meestervalkenier in totaal op 437 gulden.

In 1751 is Henrick Beckers nog werkzaam als verzorger van jachtvogels, met een vergoeding van 200 gulden. Dit mag je als zijn pensioenregeling beschouwen.

Hendrick Daems in Saksen-Gotha en Ansbach

De volgende valkenier vinden we weer in de familie Daems:

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-b Hendrick Daems (overleden 1767)       
       x          Digna Bierens (*ca 1700)

IX-c   Hendrick Daems (overleden 1718)
       x          Henderina Hollen

Hendrick Daems is aanvankelijk als meestervalkenier in dienst van de hertog van Saksen-Gotha. In 1707 stapt hij over naar Ansbach en draagt hij zijn taken in Saksen-Gotha over aan Adriaen Verhaegen, die hem voor de aankoop van valken, huiven, paarden en reisgeld 435 gulden zal betalen.

Na de dood van Hendrick Smulders, meestervalkenier in Ansbach, trouwt hij met diens weduwe Henderina Hollen. Hieruit blijkt de enorme verwevenheid van de Valkenswaardse valkeniersfamilies: Hendricks broer Adam is namelijk getrouwd met Catharina Hendricksdochter Smulders, waardoor Hendrick nu zowel zwager als stiefvader van de broer van zijn vrouw is. Het paar krijgt drie kinderen.

Johannes Beckers in Het Loo

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-a Johannes Beckers (*1699)       
       x          Elisabeth Hendricus Beckers (1709-1773)

IX-a   Wilhelmus Beckers (1674-1733)
       x          Maria Janssen Nagelmakers (*1676)

Xa     Johannes Beckers (*1630)
       x          Henrica Hendrina Lucasdr. Booms (*1632)

Jan Beckers woonde in de Peperstraat. Hij werkte voor 1691 als reigermeester op Paleis Het Loo. De valkenjacht werd op Het Loo op bescheiden schaal uitgeoefend. Stadhouder Willem III verwerft in 1686 Het Loo, jachtslot van de familie Bentinck. De uitgestrekte heidevelden van Hoog-Soeren en de visrijke wateren van het Uddelermeer zijn ideaal voor de jacht op reigers.

Het kostte de erfgenamen van Jan Beckers veel moeite om zijn achterstallig tractement uitgekeerd te krijgen van -inmiddels in Engeland verblijvende- stadhouder-koning Willem III, dat moest komen via de graaf van Portland, Hans Willem Bentinck.

Hendrick Jan Daems

VII    Bartholomeus Beckers (1745-1828)            
       x          Helena Daems (1747-1809)

VIII-b Hendrick Daems (overleden 1767)       
       x          Digna Bierens (*ca 1700)

IX-c   Hendrick Daems (overleden 1718)
       x          Henderina Hollen

Xb     Hendrick Jan Daems (1682-na 1695)
       x          Jenneken Jacobsdr. Bijnen

De laatste valkenier die ik vermeld is Hendrick Jan Daems, vermeld tussen (1682-1688).

De familie Daems is een van de oudste Valkenswaardse valkeniersfamilies. Al in 1390 duikt er een valkeniersknecht Daemtgen op, begin 15e eeuw is er een Gherken Daem. Hendrick Daems en Jenneken Bijnen krijgen zes kinderen en zij zijn de stamouders van vijf generaties valkeniers.

Jenneken Bijnens vader heet Jacob; het is me niet duidelijk geworden of hij identiek is met Jacob Laureys Bijnen, die in 1667 valkenier is van de hertog van Lünenburg-Celle.

Bronnen

Voor dit artikel heb ik gebruik gemaakt van:

Bekkers, Peter J.C.M.: Stamboom familie Beckers-Bekkers 1445 uit Valkenswaard Noord-Brabant Nederland, Rosmalen 2003.

Bots, J.J.W.M. en H.E.M. Mélotte: Van Wedert tot Valkenswaard, een historiebeschrijving van Valkenswaard in twee delen, Valkenswaard 1977.

Oorschot, Dr. J.M.P. van: Vorstelijke vliegers en Valkenswaardse valkeniers sedert de zeventiende eeuw; bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland (deel XXIX), Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 1974.

Ga naar: Kwartierstaat – maak een overzicht van al je voorouders (m/v)